معرفی کتاب اندیشه اصلاحی در نهضتهای اسلامی به قلم محمد رضا صابری

 محمد رضا صابری

بررسی کتاب های جامعه‌شناسی

صاحبی . محمد جواد، 1376: اندیشه اصلاحی درنهضتهای اسلامی، چاپ سوم. تهران: انتشارات دفترتبلیغات اسلامی

باسمه تعالی

مقدمه

              درچندسال اخیربه دلیل درگیریها وجناح بندیهای سیاسی ،برداشتهای متناقضی ازواژه اصلاحات دربین افرادجامعه رواج یافته، به گونه ایی که معمولا این واژه را معادل ضدانقلاب ،غربزده ،ضدولایت فقیه و...قرارداده اند .به همین منظورازفرصت بدست آمده استفاده می گردد، تا درکناربررسی اجتماعی که ازانقلاب مشروطیت انجام می پذیرد ،درخصوص این وژاه نیز گزارشی ازفرضیات یک کتاب که تحت همین عنوان می باشد، تهیه شود.

ما دراین کتاب علاوه براینکه به دنبال مشخص کردن فرضیات این موضوع می باشیم درسددیم تا ازاین طریق پاسخ سئوالات ذیل را نیز جستجونماییم .

1- واژه اصلاحات چگونه تعریف شده است ؟

2- آیا اصلاحات مغایربا آموزهای دینی ومذهبی است ؟

3- آیا اصلاحات با اهداف انقلاب اسلامی ایران مغایرت دارد؟

4- آیا تمام اصلاحات جنبه مثبت دارند؟

5- مصلحان واقعی چه کسانی هستند؟

6- روش اصلاحات چگونه است؟

7- چه تفاوتی بین روش سیدجمال وشاگرد اومحمدعبده درخصوص اصلاحات وجود دارد؟

ما این موضوع را ازطریق بررسی کتابی که در صفحه بعد به معرفی آن خواهیم پرداخت ،پیگیری خواهیم نمود .

معرفی کتا ب

          کتابی که در نظر داریم برای بررسی این موضوع مورد استفاده قراردهیم ، کتابی اندیشه اصلاحی در نهضت های اسلامی ، تالیف محمد جواد صاحبی استاد دانشگاه تهران ،که درسال 1376چاپ سوم آن توسط دفترتبلیغات اسلامی انتشاریافته.این کتاب دارای 368 صفحه وهشت فصل می باشد،که درابتداء خلاصه ایی از محتوای هرفصل را بیان می نماییم .

فصل اول ) اسلام واندیشه اصلاحی

         نویسنده درفصل اول به بیان تعریف واژه اصلاحات ، قرآن و اندیشه اصلاحات ،ائمه اطهارواندیشه اصلاحات، پیشینه تاریخی اندیشه اصلاحی دراسلام ، کیفیت اصلاح اجتماعی ، اصلاح اسلامی وروش اصلاح دراسلام می پردازد.

 

فصل دوم) مدعیان اصلاح درجامعه اسلامی

            دراین فصل به مدعیان اصلاح درجامعه اسلامی ونتایج ودست آوردهای آنان سخن می گوید بگونه ایی که سرگذشت نهضت های اصلاحی که دیدگاه افراطی گری داشته اندوهمچنین آنهایی که روش معقول داشته اند مورد تجزیه وتحلیل قرار می دهدوبرای بررسی این موضوع، نهضت های ،جنبش بابک خرم دین ونهضت شعوبیه رابطورکامل مورد بررسی قرارمی دهد.

بخش سوم) وحد ت وتنوع درنهضت های اسلامی

            موضوع مورد بحث دراین فصل را ازطریق بررسی نظریات غزالی واندیشه اصلاحی ،نقش غزالی دراصلاح فکردینی واندیشه اصلاحی درنهضت سربداران پیگیری می نماید.

فصل چهارم) نهضتهای ارتجاعی واندیشه اصلاحی

          دراین  فصل ابتداء به بررسی  نهضتهای اصلاحی اسلامی صدساله اخیر می پردازد که باما وزندگی فعلی ، پیوند نزدیک دارد وبه نتیجگیری برای عصروزمان خودمان که درمتن نهضتی اسلامی واصلاحی هستیم می پردازد.به همین منظور در این فصل به عنوان هایی تحت عنوان نهضت اشعری واندیشه اصلاحی ، نهضت وهابیت واندیشه اصلاحی و نهضت اخباری گری واندیشه اصلاحی می پردازد.

بخش پنجم) اندیشه اصلاحی درنهضت های صدساله اخیر

          همانطوری که نویسنده درابتدای کتاب خود بیان نموده اند، بسیاری ازمطالب این فصل برگرفته ازکتاب آیت اله مطهری است ،که عناوین آن عبارتندازاندیشه اصلاحی درنهضت سیدجمال،سیدجمال ومدعیان اصلاح طلبی،شیخ محمدعبده واندیشه اصلاحی ،اختلاف نظر عبده وسیدجمال ، کواکبی واندیشه اصلاحی وسرنوشت اندیشه اصلاحی درجهان عرب می باشد.

 

بخش ششم ) حرکت های اصلاحی شیعی قرن اخیر

         آنچه در فصل قبل مطرح شد اصلاحات درجهان اهل تسنن بودهرچند سید جمال ایرانی وشیعه است .حرکت های اصلاحی درجهان تشیع حال وضع دیگری داردوباآنچه دردنیای تسنن گذشته است تفاوت دارد.صاحبی در این فصل به بیان این مطالب می پردازد.حرکت های اصلاحی شیعه /نقش علمای شیعه درانقلاب مشروطیت /نقش علمای نجف وعلمای مقیم تهران درانقلاب مشروطیت /نقش مردم درنهضت های اصلاحی تنباکوومشروطه

بخش هفتم) نهضتهای اصلاحی شیعی درقرن حاضر

         دراین فصا نویسنده به تبیین نهضت های اصفهان ،تبریزوخراسان/علمای شیعی واندیشه اصلاحی /آیت اله بروجردی واندیشهای اصلاحی/شیخ محمد کاشف الغطا واندیشه های اصلاحی /سید محسن امین واندیشه های اصلاحی                  /نائینی واندیشه اصلاحی می پردازد.

فرضیات ومقوله ها

فرضیه اول) اصلاح نقطه مقابل افساد است.

مقوله ها : اصلاح وافساد

صفحه های 15و17

فرضیه دوم)  قرآن کریم اولین مصلحان راپیامبران معرفی می نماید.

مقوله ها: مصلحان وپیامبران

صفحه 16

فرضیه سوم ) اصلاح اجتماعی مغایرومخالف با افراطگرایی است.

مقوله ها: اصلاح اجتماعی وافراطگرایی

صفحه های: 20/21/35

فرضیه چهارم ) اسلام اصلاح رامحدود به جامعه اسلامی نمی داند بلکه درطلب آن برای کل جامعه انسانی است.

مقوله ها: اصلاح ،جامعه اسلامی وانسانی

صفحه های 31/33/35

 

 

فرضیه پنجم ) اسلام اصلاح رهبری دینی وسیاسی جامعه رالازمه اصلاح مردم می داند.

مقوله ها: اصلاح ورهبری دینی وسیاسی جامعه

صفحه های : 36،37و38

 

فرضیه ششم) اصلاح جامعه مقدمتر ومهمتراز اصلاح فرداست.

مقوله ها:اصلاح جامعه واصلاح فرد

صفحه های 36و37

 

فرضیه هفتم) عامل اصلی اصلاح جامعه انسانی فطرت تکامل جوی انسان است.

مقوله ها:اصلاح جامعه انسانی وفطرت انسان

صفحه های : 41و42

 

 

فرضیه هشتم) اسلام باحرکت های اصلاحی ،که بصورت انقلابهایی انفجاری روی می دهدمخالف است .

مقوله ها: حرکت های اصلاحی وانقلابهای انفجاری.

صفحه های :42و43

 

فرضیه نهم) هجوم گسترده کشورهای اروپایی وسلطه سیاسی ،اقتصادی وفرهنگی برجوامع مشرق زمین، موجب شکل ورشدگیری نهضت های اصلاحی گردید.

مقوله ها: سلطه سیاسی ، اقتصادی ،فرهنگی وجوامع مشرق زمین.

صفحه های:106/108

 

فرضیه دهم)ازنظرسیدجمال مهمترین ومزمنترین درد جوامع اسلامی استبداد داخلی واستعمار خارجی است.

مقوله ها:استبدادداخلی واستعمارخارجی

صفحه های : 108/110/127

 

فرضیه یازدهم) سید جمال یکی ازراههای اصلاح جوامع اسلامی را ،اقتباس از تمدن غرب بدون آنکه درجهانبینی مسلمانان تغییربوجود آید.  

مقوله ها: اصلاح جوامع ،تمدن غرب وجهانبینی مسلمانان.

صفحه های : 115/119/120

 

فرضیه دوازدهم) رسیدن به اسلام اصلی ودور ازخرافات را اولین گام اصلاح درجوامع اسلامی است.

مقوله ها : اسلام اصلی ودور ازخرافات ،اصلاح جوامع اسلامی.

صفحه های : 126/128/129/130/131/132/135/136/154

 

فرضیه سیزدهم) شعوروآگاهی مذهبی، مهمترین عامل درمبارزه با استبدادواستعماراست.

مقوله ها: آگاهی مذهبی ، استبداد واستعمار

صفحه های :157/158

 

فرضیه چهاردهم )مصلحان جوامع سنی راه نجات واصلاح کشورهای اسلامی را دراقتباس وجذب مهمترین بخش دانش وتمدن غربی وتطبیق آن بااسلام می دانند.

مقو له ها: مصلحان جوامع سنی و دانش وتمدن غربی.

صفحه های : 230/232/234/235/236/239

 

فرضیه پانزدهم) تفاوت روش اصلاح سید جمال با محمدعبده وکواکبی در نحوی برخورد با استعمارگران است.

مقوله ها:  روش اصلاح واستعمارگران.

صفحه:238/239/240/250/251

 

 فرضیه شانزدهم) عامل اصلی ازرونق افتادن نهضت های اصلاحی در جوامع سنی ، گرایش مدعیان اصلاح به سمت وهابیگری است .

مقوله ها : نهضت های اصلاحی جوامع سنی وهابیگری

صفحه : 258

 

فرضیه هفدهم) بیشتر جنبشهای اصلاحی درجوامع شیعی مذهب شکل گرفته .

مقوله ها: جنبشهای اصلاحی وجوامع شیعی مذهب

صفحه های:255/253/256/

 

نتیجه گیری

درزمینه اصلاحات تابحال چند کتاب ازنویسندگان ایرانی ونشریافته است ،ازجمله کتاب های استاد حمیدعنایت  وکتاب ارزشمند استاد شهید مطهری تحت عنوان نهضتهای صدساله اخیرکه می توان ازآنها به عنوان رساله ای پرمحتوا وراهنمایی گرانبها برای علاقمندان به بحث اصلاحات یادنمود.

آنچه ازتبین فرضیات این کتاب می توان بعنوان نتیجه بحث مطرح نمود اینکه اصلاحات لازمه اجتماع بشری است وجزء خصلت های فطری انسانها است واگرچنین نبود امروز این همه پیشرفت ودستاورد علمی میسر نمی شد.بدیهی است هراصلاحاتی مارا به کمال مطلوب نخواهد رساند،مگرآنکه ازویژگیها وشرایط لازم برخوردار باشد ازجمله اینکه اصلاحاتی به نتیجه خواهدرسید که موجب حذف یک امرفاسد شود.

ازمطالب این کتاب می توان چنین نتیجه گرفت روش اصلاحات درهر زمانی متفاوت است گاهی یک جنبش اصلاحی لازم است ازروش های ارتجاعی استفاده نماید ودر زمانی دیگر اصلاحات به روش تدریجی موثرتر خواهد.جنبش هایی که به این مطالب توجه نداشته اند نهایتا باشکست رو برو شده اند.

نکته بعد اینکه دراصلاحات اولین قدم اصلاح رهبران ومصلاحان جامعه است دربسیاری از جوامع چون این قاعده رعایت نشده پس نتوانسته اند به نتیجه لازم دست پیدا نمایند.